MATERI BASA JAWA – TEMBANG MACAPAT

TEMBANG MACAPAT
Karya sastra Jawa sing minangka warisane leluhur ana akeh maceme sing bisa awake dhewe petuki nganti saiki. Salah sawijine geguritan Jawa sing kerep awake dhewe rungokake yaiku tembang macapat, sing minangka pametu cipta sastra Jawa anyar sing nggunakake basa Jawa anyar (Saputra, 2010: 12-13). Miturut ukura liyane, tembang macapat yaiku minangka wujud geguritan Jawa sing migunakake bahasa Jawa anyar, tinalenan karo paugeran guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu.
Macapat kagolong geguritan tradisional Jawa, saben ayat macapat nduweni baris ukara sing kasebut gatra, lan saben gatra nduweni sakrenane guru wilangan tartamtu, lan akhir saka suara sing disebut guru lagu. Tembang macapat diartekne dadi maca papat-papat, yaiku maksude cara maca sing kajalin saben papat suku tembung.
Pangerten Macapat
Karya sastra Jawa sing minangka warisane leluhur ana akeh maceme sing bisa awake dhewe petuki nganti saiki. Salah sawijine geguritan Jawa sing kerep awake dhewe rungokake yaiku tembang macapat, sing minangka pametu cipta sastra Jawa anyar sing nggunakake basa Jawa anyar (Saputra, 2010: 12-13). Miturut ukura liyane, tembang macapat yaiku minangka wujud geguritan Jawa sing migunakake bahasa Jawa anyar, tinalenan karo paugeran guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu.Puisi tradisional Jawa utawa tembang biasané dipérang dadi telung kategori: tembang cilik, tembang tengahan lan tembang gedhé. Macapat digolongaké kategori tembang cilik lan uga tembang tengahan, déné tembang gedhé arupa kakawin utawa puisi tradhisional Jawa Kuna, nanging ing jaman Mataram Anyar, ora dipatrapaké prabédan antara suku kata dawa lan cendhak. Saliyané kuwi tembang tengahan uga bisa ngarujuk marang kidung, puisi tradhisional jroning basa Jawa Tengahan.
Yèn dibandhingaké karo kakawin, aturan-aturan jroning macapat kuwi béda lan luwih gampang dipatrapaké jroning basa Jawa amarga béda karo kakawin sing didhasaraké marang basa Sanskerta, jroning macapat prabédan antara suku kata dawa lan cendhak dilirwakaké.
Aturan-aturan iku ana ing:

a.       Guru gatra            : wilangan larik/gatra saben pada (basa Indonesia: bait).

b.      Guru wilangan      : wilangan wanda (Indonesia: suku kata) saben gatra.

c.       Guru lagu             : tibané swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.
Timbulipun Sekar Macapat
Tembang Macapat sampun wonten nalika jaman Majapahit, ananging sakalangkung anem saking sekar Tengahan. Sekar Macapat menika manut Tedjohadisumarto karipta dening Prabu Dewawasesa/ Prabu Banjaransari kala taun Jawi 1191 utawi 1269 masehi.
Antawisipun sekar Macapat kaliyan Tengahan menika meh memper. Paugeranipun meh sami (guru gatra, guru wilangan, saha guru lagu), ingkang mbedakaken naming basanipun. Sekar Tengahan ngangge basa Jawi tengahan, dene sekar Macapat ngangge basa Jawi enggal. Ing sekar Tengahan limrahipun cakepan winastan kidung, mila wonten kidung Durma, kidung Sinom. Cakepan kasebat sinerat wonten ing Kidung Sundayana.
Macapat kerep dijarwakaké minangka maca papat-papat awit carané maca pancèn rinakit saben patang wanda. Nanging iki dudu siji-sijiné makna, penafsiran liyané uga ana. Sajabané sing wis kasebut ing dhuwur, makna liya yakuwi tembung -pat ngarujuk marang cacahing tandha diakritis (sandhangan) jroning aksara Jawa sing relevan jroning panembangan macapat.
Banjur miturut Serat Mardawalagu, sing dikarang dening Ranggawarsita, macapat minangka cekakan saka frasa maca-pat-lagu sing tegesé “nglagokaké nada kapapat”.Saliyané maca-pat-lagu, isih ana manèh maca-sa-lagu, maca-ro-lagu lan maca-tri-lagu.
Miturut ujaring kandha maca-sa klebu kategori paling tuwa lan diciptakaké déning para Déwa lan diturunaké marang pandita Walmiki lan ditangkaraké déning sang pujangga istana Yogiswara saka Kedhiri. Nyatané iki klebu kategori sing saiki disebut kanthi jeneng tembang gedhé.
Maca-ro klebu tipe tembang gedhé yakuwi cacahing bait (pada) saben pupuh bisa kurang saka papat sauntara kuwi cacahing sukukata (wanda) jroning saben bait (pada) ora mesthi padha lan diciptakaké déning Yogiswara.
Maca-tri utawa kategori sing katelu yakuwi tembang tengahan sing miturut ujar diciptakaké déning Resi Wiratmaka, pandhita istana Janggala lan disampurnakaké déning Pangeran Panji Inokartapati lan saduluré. Wusanané, macapat utawa tembang cilik diciptakaké déning Sunan Bonang lan diturunaké marang para wali.
Gunggungipun tembang macapat

Gunggungipun tembang macapat wonten 11, inggih menika:
1.      Mijil

2.      Kinanthi

3.      Sinom

4.      Asmarandana

5.      Dhandhanggula

6.      Gambuh

7.      Maskumambang

8.      Durma

9.      Pangkur

10.  Megatruh

11.  Pocung

 Watak lan Gunane Tembang Macapat

Nama Sekar :Watak Ginanipun

Mijil : asih, prihatin, pangajab mulang tiyang ingkang nembe prihatin

Kinanthi : seneng, asih, kasmaran mituturi, pratelan tresna, mulang

Sinom : ethes, prasaja piwulang, wewarah

Asmaradana : tresna, sedhih, sengsem nggambaraken kakesitan, mulang, tresna

Dhandhanggula : luwes, gumbira, endhah mahyakaken tresna, sedhih nandhang tresna, mbuka sekar/ srat, mahyaaken kahanan menapa kemawon cocok

Maskumambang : nelangsa, ngeres-ngeresi, sedhih mahyakaken raos panalangsa

Durma :keras, nepsu, semangat nggambaraken tiyang nepsu, perang

Pocung : sembrana, parikena, lucucangkriman, crita lucu, guyon

Pangkur : sereng, nepsu, gandrung pitutur radi srengen, gandrung

Gambuh : sumanak, sumadulur mulang, pitutur

Megatruh : prihatin, getun, keduwung, sedhih cariyos ingkang sedhih, getun

Balabak : sembrana, saenake, lucu guyonan sakepenake, sembrana

WirangwongWibawa :mahyakaken keagungan, kaendahan, piwulang

Girisa : gagah, wibawa, wanti-wanti piwulang, kasepuhanJuru

demung : kenes (genit) mancing brahi
Guru Gatra, Guru Lagu lan Guru Wilangan Tembang Macapat

1.      Mijil = 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u

2.      Kinanthi = 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i

3.      Sinom = 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a

4.      Asmaradana = 8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a, 8u, 8a

5.      Dhandhanggula = 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a

6.      Maskumambang = 12i, 6a, 8i, 8a

7.      Durma = 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i

8.      Pangkur = 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i

9.      Gambuh = 7u, 10u, 12i, 8u, 8o

10.  Megatruh = 12u, 8i, 8u, 8i, 8o

11.  Pocung = 12u, 6a, 8i, 12a
Macapat iki uga sinebut tembang macapat asli, kang umumé dienggo sumrambah ing ngendi-ngendi. Urut-urutané tembang Jawa iku padha karo lelakoning manungsa saka mulai bayi abang nganti tumekaning pati. Mungguh kaya mangkéné urut-urutané tembang kaya kang ing ngisor iki:
1.        Maskumambang Gambaraké jabang bayi sing isih ono kandhutané ibuné, sing durung kawruhan lanang utawa wadhon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadhon, kumambang ateges uripé ngambang nyang kandhutané ibuné.
Apan kaya mangkono wewatek neki (12 i)Sanadyan wong tuwa (6 a)Yen duwe watek tan becik (8 i)Miwah tindak tan prayoga (8 a)
2.        Mijil ateges wis lair lan jelas priya utawa wanita.
Lan dimantep mring panggawe becik (10 i)Lawan wekas ing  ngong (6 o)Aja kurang, iya panrimané (10 é)Yen wis tinitah marang Hyang widhi (10 i)Ing badan puniki (6 i)Wus pepancen ipun (6 u)

3.        Sinom ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom supaya bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.
Nulada laku utama (8 a)Tumrap ing wong tanah Jawi (8 i)Wong Agung ing Ngeksi Ganda (8 a)Panembahan senapati (8 i)Kepati amarsudi (7 i)Sudaning hawa lan nepsu (8 u)Pinesu tapa brata (7 a)Tanapi ing siyang ratri (8 i)Amemangun karye naktya sing sasama (12 a)
4.      Kinanthi Saka tembung kanthi utawa tuntun kang ateges dituntun supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam ndonya.
Dadiya laku nireku (8 u)Cegah dhahar lawan guling (8 i)Lawan aja sukan sukan (8 a)Anganggowa sawatawis (8 i)Ala wateke wong suko(8 o)Nyuda prayitna ning batin(8i)
5.      Asmarandana ateges rasa tresna, tresna marang liyan (priya lan wanita lan kosok baliné) kang kabèh mau wis dadi kodrat Ilahi.
Aja turu soré kaki (8 i)Ana Déwa nganglang jagad (8 a)Nyangking bokor kencanané (8 é)Isine donga tetulak (8 a)Sandhang kelawan pangan (7 a)Yaiku bagéyanipun (8 u)wong melek sabar narima (8 a)
6.      Gambuh Saka tembung jumbuh / sarujuk kang ateges yèn wis jumbuh / sarujuk njur digathukaké antarane priya lan wanita sing padha nduwèni rasa tresna mau, ing pangangkah supaya bisaa urip bebrayan.
Sekar gambuh ping catur (7 u)Kang cinatur polah kang kalantur (10 u)Tanpa tutur katula-tula katali (12 u)                  Kadaluwarso katutur (8 u)Kapatuh pan dadi awon (8 o)
7.      Dhandhanggula Nggambaraké uripé wong kang lagi seneng-senengé, apa kang digayuh bisa kasembadan. Kelakon duwé sisihan / kulawarga, duwé anak, urip cukup kanggo sak kulawarga. Mula kuwi wong kang lagi bungah / bombong atine, bisa diarani lagu ndandanggula.
Lamun sira anggeguru kaki (10 i)Amiliha manungsa kang nyata (10 a)Ingkang becik martabate (8 é)Sarta kang wruh ing hukum (7 u)Kang ngibadah lan kang wirangi (9 i)Sokur oleh wong tapa (7 a)Ingkang wus amungkur (6 u)Tan mikir paweweh ing lyan (8 a)Iku pantes sira guranana kaki (12 i)Sartane kawruhana (7 a)
8.      Durma Saka tembung darma/wèwèh. Wong yen wis rumangsa kacukupan uripé, banjur tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra liyané kang lagi nandhang kacintrakan, mula banjur tuwuh rasa kepéngin darma/wèwèh marang sapadha – padha. Kabèh mau disengkuyung uga saka piwulangé agama lan watak sosialé manungsa.
Wusnya tibeng bentala prabu Rahwana (12 a)Pancasonane dadi  (7 i)Sirna tatu nira (6 a)Tung tumpulih sedaya (7 a)Nepak bau kradha angrik (8 i)Ndedel ngawiyat (5 a)Ngusir nanendra peksi (7 i)

9.      Pangkur Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa nepsu angkara murka. Kang dipikir tansah kepingin wèwèh marang sapadha – padha.
Sekar Pangkur kang winarna (8 a)                             lelabuhan kang kanggo wong aurip (11 i)ala lan becik puniku (8 u)prayoga kawruhana  (7 a)adat waton puniku dipun kadulu (12 u)                           miwa ingkang tatakrama (8 a)den kaesthi siyang ratri (8 i)
10.  Megatruh Saka tembung megat roh utawa pegat rohe / nyawane, awit wis titi wanciné katimbalan marak sowan mring Sing Maha Kuwasa.
Na ra kena sinelak selak pineluk (12 u)                Mring kang ngadhang adhang sisip (8 i)Yen loro anggepi reku (8 u)Teman kether maring ngening (8 i)Adoh kae let tan adoh (8 o)

11.  Pocung Yen wis dadi layon / mayit banjur dibungkus mori putih utawa dipocong sak durungé dikubur.
Ngelmu iku kelakone kanthi laku (12 u)Lekase lawan kas (6 a)Tegese kas nyantosani (8 i)setya budya pangekesing dur angkara (12 a)